‘Zestien verspilde jaren liggen achter ons en spelers blijven doodgaan’

WEST BROMWICH - De KNVB is een onderzoek gestart naar de impact van koppen in het jeugdvoetbal, zo maakte de voetbalbond in juni bekend. Het zwengelt de eeuwigdurende discussie over de kopbal opnieuw aan. Wat is het effect van koppen op de hersenen? Hoe schadelijk is het?

Door Gijs Freriks

Astle is the King, Astle is the King
The Brummie Road will sing this song
Astle is the King

Jeffrey Jeff Astle voetbalde voor onder meer Notts County en West Bromwich Albion en de supporters van laatstgenoemde club schreven zelfs een persoonlijk lied voor hun held in de spits. Een loflied dat nog bijna wekelijks wordt gezongen op The Hawthorns. Astle, die vijf interlands voor Engeland speelde, maakte doelpunt na doelpunt en stond bekend als een begenadigd kopper. Hij overleed in de winter van 2002 op slechts 59-jarige leeftijd.

Doodsoorzaak: chronische traumatische encefalopathie (CHE), een aandoening die voorkomt bij mensen die vaak hoofdletsel hebben gehad. Neurochirurg Willie Stewart concludeerde in 2014 dat Astle CHE had opgelopen doordat hij in de jaren zestig zo vaak tegen lederen ballen had gekopt. Voor de nabestaanden kwamen de onderzoeksresultaten van Stewart als een opluchting. De lijkschouwer had in eerste instantie immers geoordeeld dat Astle was gestorven aan de gevolgen van Alzheimer, maar die bevinding werd door de familie nooit geloofd. Dochter Dawn en moeder Laraine waren ervan overtuigd dat er méér speelde.

“De dokter zei tegen mijn moeder dat als hij niet had geweten dat het om het brein van een 59-jarige man ging, hij gedacht zou hebben dat het aan een man van 89 toebehoorde. Dat was de omvang van de schade”, aldus dochter Dawn tegen de BBC. Dawn en haar ma Laraine zetten de Astle Foundation op om onderzoek naar hersenschade in het voetbal te ondersteunen. Meer dan 300 families vertelden de Astles’s dat ook zij een voetballer in hun midden hebben (gehad) die met dementie kampt(e). Voor de nabestaanden van Jeffrey Astle was dat dé bevestiging dat het probleem groter is dan algemeen wordt aangenomen.

Kopverbod
Dawn en Laraine sporen de Engelse voetbalbond met hun foundation aan om onderzoek te financieren en om de families en nabestaanden van de voetballers in kwestie te blijven ondersteunen. Hun Jeffrey krijgen ze er alleen niet mee terug. “Zijn brein leek op dat van een bokser of van iemand van een jaar of negentig. Het voetbal heeft zich bewezen als een moordenaar. De sport heeft hem veel medailles geschonken, maar heeft voor de rest alles van hem afgenomen”, aldus Dawn in maart vorig jaar in de Daily Telegraph. De Astle’s vinden dat de FA nog te weinig doet, maar wellicht komt daar in de nabije toekomst verandering in.

Spelersvakbond PFA riep de FA in de winter van 2016 namelijk op om een kopverbod ‘serieus te overwegen’ voor kinderen onder de tien jaar. Nieuw onderzoek van de Schotse Universiteit van Stirling wees namelijk uit dat koppen wel degelijk invloed kan hebben op de geheugenfunctie. In de 24 uur na het koppen trad bij de onderzochte spelers geheugenverlies op van 41 tot 67 procent. Na 24 uur keerde de geheugenfunctie terug op het normale niveau. Ook het feit dat vele ex-profvoetballers later in hun leven zijn gediagnosticeerd met hersenproblemen was voor de PFA aanleiding het koppen ter discussie te stellen.

Mocht de FA overgaan tot een dergelijk kopverbod, dan volgt men daarmee het voorbeeld van de Verenigde Staten. Daar mogen kinderen onder de tien sinds het najaar van 2015 al niet meer koppen. Kinderen van elf tot en met dertien krijgen er bovendien minder training in koppen. De KNVB liet bij monde van arts Edwin Goedhart in een reactie weten dat er geen wetenschappelijk bewijs bestaat dat stelt dat koppen schadelijk is: “De meeste hoofdletsels komen niet door het koppen, maar juist door duels, botsingen en valpartijen. Of door het worden aangeschoten door de bal. Dat voorkom je niet met deze maatregel.”

Claimcultuur
Volgens Goedhart is het wel zaak om de techniek van het koppen onder de knie te krijgen: “Zoals je leert om te tackelen, moet je ook leren koppen. Als je dat op jonge leeftijd goed aanleert, voorkom je verkeerd koppen op latere leeftijd. Ook dat vermindert de kans op problemen.” De bondsarts voegde eraan toe dat er in de Verenigde Staten een zekere ‘claimcultuur’ heerst: “Die angst voor claims in de toekomst heeft mogelijk een rol gespeeld bij dit besluit.” In de Verenigde Staten was een groep verontruste ouders een zaak gestart tegen de bond, de FIFA en de organisatie voor het jeugdvoetbal. Ze claimden dat deze organisaties te weinig doen om hoofdschade bij hun kinderen te voorkomen.

Alan Shearer maakte voor de BBC een documentaire over het gevaar van koppen: Dementia, Football and Me. De docu is op YouTube te bekijken.

Het onderzoek van de Schotse universiteit lijkt niet op zichzelf te staan. In 1990 werd in een Noors onderzoek al het verband tussen koppen en hersenbeschadigingen aangetoond. In de huidige eeuw volgden onder meer onderzoekers uit Zweden en een groep Amerikaanse wetenschappers met vergelijkbare resultaten. De wetenschappers uit New York, bijvoorbeeld, schreven in Radiology 37 amateurs te hebben onderzocht. Wat bleek? De veranderingen aan de hersenen waren vergelijkbaar met die van patiënten met traumatisch hersenletsel. Spelers die in één jaar tijd vaker dan 1800 keer hadden gekopt, liepen een grotere kans om lager te scoren in geheugentests, zo luidde een van de conclusies.

Koppen: ‘een gevaarlijke activiteit?’
De Nederlandse neuropsycholoog Erik Matser doet al jaren onderzoek naar het effect van kopballen op het brein. Zijn conclusie luidt: koppen is niet onschuldig. “Het is bewezen dat koppen slecht is voor het hersenweefsel. Het hoofd van de mens is niet gebouwd om klappen op te vangen. We hebben maar een klein laagje vocht rond de hersenen. Medisch gezien kun je alleen die conclusie trekken”, vertelde hij twee jaar geleden in GezondheidEnCo. In Psychologie Magzine voegde hij toe: “De schade ontstaat altijd aan de slaap- en voorzijde van het brein, waar de binnenkant van de schedel het scherpst is, achter de ogen en de neus.” Matser werkte overigens eerder voor onder meer PSV, Feyenoord en Chelsea.

De deskundigen blijven echter verschillend denken over de gevaren van het koppen. De Amerikaanse professor Donald Kirkendall van de Universiteit van North Carolina schreef in 2001 reeds dat voetballers ‘niet zo’n grote klap’ krijgen wanneer ze een bal koppen: “Door het aanspannen van de nekspieren wordt de klap verdeeld over het gehele lichaam. In deze gevallen kunnen we geen schadelijke gevolgen zien. Dat is wel het geval als de bal per ongeluk op het hoofd belandt.” Hij onderschrijft hiermee de conclusie van KNVB-arts Goedhart die eveneens benadrukt hoe belangrijk het is om een kopbal goed uit te voeren.

“Van koppen ga je niet met een hersenschudding van het veld”, aldus Goedhart in juni 2016. “Onverwachts een bal tegen je hoofd of een elleboogstoot is wel een probleem. In Amerika suggereren ze dat koppen gevaarlijk is, maar het is niet zo dat door elk tikje de hersenen beschadigd raken.” Goedhart wil ervoor waken dat er een angst wordt gecreëerd die niet terecht is, omdat ouders hun kinderen dan misschien wel van de sport halen en dat dat ‘meer schade’ oplevert’. Goedhart stelde in GezondheidEnCo dat koppen geen ‘gevaarlijke activiteit’ is en dat sporten ‘hartstikke goed’ is voor de hersenen en het lichaam. “Als je elk risico wil uitsluiten, moet je ook niet op je sokken de trap af of op de fiets door het verkeer.”

Onderzoeken KNVB en FA
Desondanks kondigde de KNVB in juni dus aan een onderzoek te zijn begonnen naar een verband tussen koppen en dementie. “Verantwoord koppen, daar draait het om”, legde Goedhart in een interview met de NOS uit. “We gaan kijken wat voor type kopballen er zijn en hoe vaak die plaatsvinden tijdens trainingen en wedstrijden. Vervolgens willen we kijken hoeveel schade die kopballen eventueel opleveren voor het kinderbrein.” Goedhart hoopt binnen twee jaar de eerste resultaten te presenteren. Mocht koppen toch ‘schadelijk’ blijken te zijn, dan zal Goedhart er naar eigen zeggen waarschijnlijk niet voor pleiten om het koppen meteen te verbieden. Wel zou hij enkele spelregels aanpassen.

“Natuurlijk moet je niet als een struisvogel je kop in het zand steken, maar ik maak me nog niet ongerust. Koppen moet je uiteindelijk goed leren doen, op een veilige manier.” Neuropsycholoog annex universitair docent Matser zal de onderzoeksresultaten met belangstelling tegemoetzien. Toen de KNVB eerder aangaf dat er geen bewijs is dat koppen schadelijk is, zei hij dat ‘een reactie uit de zakenwereld’ te vinden: “Met koppen kun je een doelpunt maken en doelpunten leveren geld op.” Eerder dit jaar kondigde de Engelse voetbalbond overigens al aan een onderzoek te zijn gestart naar het effect van koppen op het brein, naar aanleiding van de dood van Jeff Astle. Hij haalde de zestig jaar niet.

Het onderzoek wordt geleid door Willie Stewart, die vier jaar geleden concludeerde dat de midvoor uit Derbyshire was overleden aan een progressieve hersenziekte. Stewart hoopt net als de KNVB binnen een paar jaar met resultaten te komen. Dochter Dawn Astle zei tegen de BBC ‘opgelucht’ te zijn: “Ik hoop dat we het hiermee enigszins kunnen afsluiten, maar ik ben nog altijd boos en van streek. Het onderzoek begint in 2018. Zestien verloren en verspilde jaren liggen achter ons en ondertussen blijven voetballers doodgaan.” Schrale troost is dat haar vader nooit zal worden vergeten en al helemaal niet op The Hawthorns. In dat stadion brengen de fans van West Bromwich nog vaak hun lofzang ten gehore.

Astle is the King, Astle is the King
The Brummie Road will sing this song
Astle is the King