‘Ik kan niet van het WK genieten als ik die dode mensen voor me zie’

Binnen afzienbare tijd worden steden en woonkamers weer opgelicht door het grootste voetbalevenement op aarde: het WK. Maar, achter het mikpunt van alle schijnwerpers ligt inmiddels een loodzware schaduw vol verschrikkelijke verhalen. Journalist Danny Ghosen maakte er een documentaire over. Zijn vierdelige VPRO-serie, In de schaduw van het WK, belicht het verhaal van gastarbeiders uit Nepal en hun families. Voetbalzone sprak met Ghosen over de slachtoffers, rol van de media en van de overkoepelende voetbalbonden.

Door Justus Dingemanse & Kevin van Buuren

“Ik hoop dat mensen kunnen genieten van Oranje op het WK”, benadrukt de documentairemaker. “Maar dat ze ook weten dat mensen hier een hoge prijs voor hebben betaald.” Daarmee doelt Ghosen op de duizenden gastarbeiders uit onder meer Bangladesh, India, Nepal en de Filipijnen. In februari 2021 deed The Guardian de schokkende onthulling dat er 6500 van die arbeiders stierven tijdens het bouwproces van stadions en omliggende infrastructuren; inmiddels zou die teller op 6751 staan. Zelf toont Ghosen zich solidair: “Ik ga zelf niet kijken naar het WK, ik vind het heel jammer. Ik zie de dode mensen en nabestaanden voor me. Dan kan ik toch niet genieten van zo’n wedstrijd?”

Dat is echter slechts het begin. Zo spreekt Ghosen in zijn eerste aflevering met Amit Ale Magar, die in tegenstelling tot vele lotgenoten terugkeerde uit Qatar. “Mijn nieren werken niet meer en ik heb moeite met ademhalen.” Intussen vertelt Magar over de barre omstandigheden van zijn werk aan het stadion waarin Oranje tegen Senegal speelt. “Soms werkten we twaalf uur of meer per dag. Daarbij kregen we maar een uur pauze. Het eten was niet goed en er was weinig water. Ik zag mensen flauwvallen, ikzelf had twee keer per week een bloedneus. Maar we moesten doorwerken, anders kregen we niet betaald.”

Mensen als Magar verloren door de arbeidsomstandigheden kwaliteit van leven, uiteindelijk misschien zelfs daadwerkelijke levensjaren. Volgens Ghosen is het exacte cijfer van het leed koffiedik kijken. “Elke keer dat iemand doodgaat, krijgt de familie papieren thuis. ‘Doodsoorzaak: op natuurlijke wijze’. Die frustratie leeft ook bij familie. Die willen weten hoe hun vader of zoon overleden is. Dat wordt niet vermeld.” Alsof dat nog niet genoeg is, blijven de gezinnen achter met schulden. De meeste arbeiders sluiten namelijk een lening af om af te reizen naar Qatar. Wanneer terugbetalingen uitblijven door overlijden, schuiven de schulden door naar de nabestaanden.

Een dergelijk scenario ondervond de familie van Ranjit Rai, afkomstig uit een Nepalees dorp waar het dagloon enkele euro’s betreft. Zijn broer ging werken in Qatar om geld te verdienen voor zijn gezin en dorp, om de reis te bekostigen leende de familie vermogen van meerdere inwoners. Hij keerde nooit meer terug. Zijn dood: ‘op natuurlijke wijze’. Geen schuldigen, geen verantwoordelijken, geen tegemoetkoming. Andere families kwamen in gelijke situaties nadat hun vader, broer of zoon door louche bedrijven werd gelokt. Ibrahim Nadaf werkte voor zo een bedrijf. “Om ze aan een baan in Qatar te helpen, vroeg ik 450 tot 530. Het salaris was 110 tot 140 euro, maar we zeiden dat het 160 was om ze over de streep te trekken.”

Ghosen noemt een fonds of vangnet de enige vorm van rechtvaardigheid ter compensatie voor aangedane families. Een plan waar ook de KNVB zich voor heeft uitgesproken. “Wij proberen binnen FIFA druk op te bouwen om dat te doen, maar wij zijn één van de 211 leden”, vertelt Gijs de Jong, secretaris-generaal van de KNVB, tegenover Ghosen. In juli uitten nationale vakbond FNV en spelersvakbond VVCS zich samen met mensenrechtenorganisatie Amnesty International hun steun voor de tegemoetkoming. Inclusief nog enkele Europese voetbalbonden stelden zij de FIFA een ultimatum. Recent maakte Qatar echter duidelijk ieder verzoek van de FIFA voor compensatieregelingen van de hand te doen. “Een publiciteitsstunt met racistische motieven”, noemde de Qatarese minister van Arbeid het idee.

De daadkracht van de FIFA is op voorhand al twijfelachtig te noemen. Van de 22 topmannen die in 2012 het WK aan Qatar toekenden, werden er liefst zestien verdacht en/of beschuldigd van WK-fraude. Er zouden enorme steekpenningen zijn aangenomen om Qatar de organisatie toe te vertrouwen. Gianni Infantino, voorzitter van de wereldvoetbalbond sinds 2016, beweerde in januari glashard dat de WK-werkzaamheden in het emiraat ‘slechts drie doden’ opleverden. Tot slot verzond de FIFA recent nog een algemene brief met het voorstel om de ‘focus op voetbal’ te leggen, niet op de zaken daaromheen. Dat geschorste ex-voorzitter Sepp Blatter nog even toegaf dat het WK in Qatar een fout was omdat het land te klein is voor deze gigantische sport, leek een druppel in de oceaan. Hoe heeft het überhaupt ooit zo ver kunnen komen?

“De grote voetbalbonden zijn hierin tekortgeschoten. Het WK is corrupt bevonden. Het is verplaatst naar de winter. Er waren genoeg momenten om te zeggen: ‘Wij gaan daar niet voetballen.’ Die bonden wil je niet tegen je hebben”, beweert Ghosen, die sowieso weinig goed te praten vindt aan de keuze. “Het is geen voetballand. Er stonden daar nul stadions. Dan wordt er gepraat over het voetbal daar promoten… Dat geloof ik niet. Zulke landen gebruiken de sport om hun reputatie op te poetsen. Sportwashing.” Ook Amnesty benoemt op de website de praktijk van landen die ‘sport gebruiken om zichzelf niet alleen een beter imago te geven, maar tegelijk de aandacht af te leiden van mensenrechtenschendingen’.

KNVB
De Oranjefans die tegen betaling van de oliestaat afreizen naar Qatar om vanuit daar het WK te promoten zijn daar een tekenend voorbeeld van. “Dan moet je als KNVB zeggen: dat willen we niet”, vindt Ghosen. Voor zijn documentaire wilde hij maar al te graag vragen stellen aan de voetbalbond, maar de journalist werd alsmaar buiten de persconferenties gehouden. “Eerst was ik te laat, toen was het te druk, daarna was ik geen sportjournalist. Toen ik wel officieel sportjournalist was, waren er instructies gegeven mij niet binnen te laten.” Hij vermoedt dat de KNVB daadkracht mist door de angst voor de FIFA en Qatar.

Die angst zou voort kunnen komen uit het feit dat de FIFA de regel heeft dat een voetbalbond geen actie mag ondernemen na inmenging van derden. Meestal regeringen. De boodschap: houd politiek en voetbal gescheiden. Maar, gaat die vastgeroeste frase nog op in deze tijd? “Dit is al heel lang veel meer dan alleen voetbal, omdat het schenden van mensenrechten zo’n maatschappelijk thema is”, licht Ghosen toe. “Voetballers zijn tegenwoordig ook maatschappelijk betrokken. Memphis Depay en Denzel Dumfries staan tegen racisme op de Dam.” Hij probeerde dan ook uit alle macht om een statement uit de Oranjespelers te trekken, maar kwam er niet tussen.

“De KNVB wil dat schijnbaar niet, want dan wordt Qatar boos.” Door het gebrek aan transparantie kan de man met vragen slechts gissen naar antwoorden. “Misschien heeft de bond gezegd: ‘Niemand praat over het WK, anders ga je niet mee naar Qatar.’ Ik weet het niet!” Liverpool-manager Jürgen Klopp vond het op zijn beurt onterecht om de spelers te bevragen. Volgens hem heeft de media al sinds 2012 verzaakt om kritisch naar het WK te kijken. Ghosen ziet wel een rol voor de voetballers. “De media die er aandacht aan hebben besteed, deden het goed, denk ik. Er is ook geen enkele medewerking van organisaties. Als een voetballer een statement maakt, dan gaat dat de wereld over. En bovendien, voetballers zijn ook mensen. Die voelen ook. Ik wil gewoon vragen: ‘Je weet wat daar is gebeurd. Je gaat daar voetballen, scoren, juichen. Hoe voelt dat voor jou, als mens?’”