Het einde van buitenspel: ‘Die regel is de zondeval van het voetbal’

Van totaalvoetbal tot anti-voetbal en alles daartussenin. Het binnenslepen van de begeerde punten komt al sinds mensenheugenis in allerlei vormen en maten. In de rubriek Stijlfiguren gaat Voetbalzone langs de velden van weleer om fabelachtige formaties en bijzondere spelersrollen onder de loep te nemen. In deze editie: de buitenspelval, hoe de meest ingrijpende regel in de sport steeds balanceert tussen essentieel en overbodig.

Door Kevin van Buuren

Problemen in het voetbalparadijs. Marco van Basten, ooit een royaliteit binnen de lijnen, wil opnieuw de voetbalwetten wijzigen. Wanneer hij op de Valentijnsdag van 2023 een Champions League-doelpunt van Kylian Mbappé tegen Bayern München afgekeurd ziet worden vanwege buitenspel, twijfelt hij hardop aan zijn liefde voor het huidige voetbal. “Zo vaak wordt er op een teen buitenspel gegeven. Je kan de regel ook veranderen.” Al sinds 2016 lobbyt Van Basten bij de FIFA voor het veranderen of afschaffen van buitenspel. In dat jaar wordt hij bij de voetbalorganisatie benoemd tot Chief Officer for Technical Development.

Dat de oud-spits van onder meer Ajax en AC Milan in die functie bergen kritiek over zich heen krijgt, doet hem weinig. Als technisch ontwikkelaar van het voetbal wil hij met name ‘stof doen opwaaien’ met zijn uitspraken, legt hij in 2017 uit aan het Algemeen Dagblad. “Op korte termijn wordt de buitenspelregel echt niet afgeschaft. Maar voordat het van tafel wordt geveegd, onderzoek het eens goed.” San Marco verwacht dat het voetbal zichzelf zal aanpassen, met verfrissende tactieken. Ofschoon hij na twee jaar weer uit de functie stapt, heeft de hedendaags analist zijn voetbalrevolutie nog niet opgegeven.

Discutabel doelpunt
Net als de diepgaande spits en zijn verdediger zit de voetbalwereld nooit volledig op één lijn op het gebied van buitenspel. In 2021 is het ook een doelpunt van de Franse Mbappé die discussie deed oplaaien. In de finale van de Nations League tussen Spanje en Frankrijk (1-2) staat de aanvaller (op het stilstaande camerabeeld) duidelijk buitenspel bij een steekpass van Theo Hernández. De kleine teen van glijdende verdediger Eric García verandert de baan van de bal slechts minimaal, waardoor Mbappé kan controleren en afronden. Scheidsrechter Anthony Taylor keurde de goal toch goed, tot ieders verbazing. “Misschien wil hij vroeg naar huis”, speculeert commentator Sierd de Vos. Voetbal International concludeert echter dat Taylor de regels uitstekend toepaste. Door het bewust spelen van de bal door García, hoe miniem dan ook, ontstond een nieuwe situatie: geldig doelpunt.

Die aanpassing van de wet moest de buitenspelregel ietwat versoepelen. Vooral in het VAR-tijdperk van buitenspel staande armholtes een verfrissend idee, maar de rechterlijke macht IFAB (International Football Association Board) geeft de bonden voor de competitiestart na het zomertoernooi toch nieuwe instructies mee. Het ‘bewust spelen van de bal’ gaat voortaan gepaard met ‘het controleren van de bal’. Toekomstige goals die op soortgelijke manier tot stand komen als tijdens Spanje-Frankrijk, worden volgens het precedent García VS Mbappé afgekeurd. Het is een nieuw hoofdstuk in het ofwel verfijnen, of verpesten, van de buitenspelregel. De eeuwige discussie doet verlangen naar simpelere tijden, toen de vreemde wet alleen ophef opriep wanneer iemand wel of niet achter de bal stond op moment van spelen.

The simplest game
Het was zelfs ooit de enige ‘buitenspelregel’; niet achter de bal staan. Het moderne voetbal werd volgens het FIFA-document The Laws of the Game in 1863 voor het eerst gevormd met een set officiële regels. Dankzij priester en schoolhoofd John Charles Thring. Onderzoeker Malcolm Tozer beschrijft in zijn Breakthrough-artikel Who invented football dat Thring als scholier onderdeel was van de ruwe eerste versie van voetbal. Een spel dat op verschillende scholen, op verschillende manieren werd benaderd. De ongestructureerde sport werd met handen en voeten gespeeld en de wedstrijden waren geen pretje. Doordat iedere school zijn eigen regels had, mondde de activiteit vaker uit in een debat over wie er gelijk had.

Thring probeerde met medeliefhebbers van vóétbal een club op te richten met officiële regels. Door tegenwerking van de mannen die tackelen en met hun handen spelen prefereerden, mislukte dit echter. In 1862 kreeg Thring eindelijk zijn reglementen, die werden geformuleerd onder de naam van The Simplest Game. Al zouden ook deze uitvinders ondervinden dat ‘simpel voetballen het moeilijkste is’. Er kwam snel een officiële variant: the Cambridge University Football Rules, waarin hands nog mogelijk was, desalniettemin alleen om een aankomende bal te stoppen. In 1863 vormde de eerste Football Association (FA) de definitieve regels, waarin hands en tackelen als overtredingen werden gezien. Zowel het voetbal, als het rugby, waren vanaf dan sport.

De teloorgang van het voetbal
Desondanks leken de sporten nog enigszins op elkaar. Buitenspel erkende men in Law Six: “Wanneer een speler de bal schopt, staat iedereen die dichter bij de tegenstanders doellijn staat out of play.” Het voetbal was rugby zonder handen en geweld. De bal mocht uitsluitend breed of terug worden gespeeld. Hierdoor was de sport een dribbelspel. Net zoals in het rugby chargeerde één speler met de bal richting de tegenstander. Zijn medespelers liepen daar vlakbij, niet om zich aan te bieden voor een pass, maar vaak om eventueel balverlies op te vangen en eenzelfde solo te pogen.

Dat veranderde niet toen in 1866 Law Six werd veranderd. De voorwaartse pass, al dan niet zelden vertoond, werd geïntroduceerd. Maar, op het moment van spelen moesten drie spelers van de tegenpartij tussen het doel en de aangespeelde speler staan. De keeper en twee verdedigers dus. Alleen, in een tijd waar teams meestal slechts één of twee verdedigers opstelden, en vrijwel niemand een bal afspeelde, viel de regel nauwelijks op. Toch stond het fundament van voetbal, en de sport groeide in deze jaren razendsnel. In Schotland keken ze er echter anders naar. Daar stond de voetballer vanaf 1967 buitenspel als ‘hij achter de op één na laatste man stond’ en ‘in de laatste vijftien yards van het veld’. Dat had een voorname reden: in Schotland deden ze aan the passing game, in plaats van eindeloos dribbelen.

Het eerste deel van die regel werd door de FA geïmplementeerd in 1925, de eerste notie van modern buitenspel. De wijziging in 1925 was om saaie wedstrijden te voorkomen. Jonathan Wilson schrijft in History of Football Tactics over de buitenspelval van Newcastle, dat daardoor zes keer doelpuntloos gelijkspeelde. Dat seizoen was het gemiddelde aantal goals 2.58 per wedstrijd. Matige cijfers, gezien de 1-2-7 opstellingen van toen. Voordat de sport van verveling verstikte en stierf, greep de FA in. De bond experimenteerde met de Schotse regel, én een lijn 40 yards van het doel waarbinnen de aanvaller niet buitenspel kon staan. Het werd optie één. De buitenspelval moest een risico bevatten. Visualiseer de oude ‘driemansregel’: een speler stapt om buitenspel te forceren, maar timet niet goed, dan staat er nog altijd die extra verdediger achter om de bal alsnog op te vangen. Vanaf dan zou een misstap cruciaal zijn en leiden tot een spits die alleen op de keeper afrent.

Vervolgens, zoals Van Basten ook van zijn rigoureuze aanpassing verwacht, ontwikkelde het spel zich vanzelf. Enige tactische ontwikkeling daargelaten, werd door deze regel het oer-Engelse kick and rush geboren. Omdat een spits nu dicht bij de laatste verdediger kon staan, kon ook de bal sneller daarheen verplaatst worden. Volgens romanticus Willy Meisl, broer van bondscoach Hugo, was de buitenspelregel zelfs ‘de zondeval van het voetbal’: “Waar onschuld verloren ging en commercialisering won.” Met name de nadruk op winnen, in plaats van schoonheid en kunde, zou de teloorgang van de sport betekenen. Desondanks bewees de ontwikkeling het tegenwoordige gelijk van Van Basten. Het spel transformeert aan de hand van haar regels.

In 1990 scherpte de FIFA de buitenspelregel verder aan: een aanvaller mag op één lijn met de verdediger staan om onside te blijven. In 2005 mocht de voetballer zelfs deels buitenspel staan, zij het met een lichaamsdeel waarmee niet gescoord mag worden, zoals de armen. Na tal van onterecht goedgekeurde goals en technologische ontwikkelingen kwam de VAR, om het spel eerlijker te maken. Menselijke fouten worden zo veel mogelijk uit het spel verwijderd, wordt het er leuker door? Zoals Meisl schreef, prevaleert het belang van de winst soms boven de schoonheid van het spel, wanneer schitterende goals op millimeters worden afgekeurd. De Oostenrijker voorspelde dat de regel de ondergang van de sport zou worden. Is dat moment aangebroken? En heeft die radicale Van Basten dan toch gelijk en is het tijd om de sport te laten evolueren, voor het ten onder gaat aan zijn eigen regels?